Pojęcie bezpieczeństwa międzynarodowego- jego istota i klasyfikacja

Obecnie można spotkać w literaturze przedmiotu co najmniej kilkanaście definicji i z różnego

punktu widzenia. Każda z nich wskazuje, że bezpieczeństwo, podobnie jak pokój, nie jest stanem

danym raz na zawsze. Definicje słownikowe najczęściej określają bezpieczeństwo jako stan

państwa lub grupy państw, zdolny do przeciwstawienia się zagrożeniom wywołanym przez

człowieka lub naturę, tj. w sytuacji kryzysu. W teorii bezpieczeństwa należy widzieć

występowanie negatywnie dwóch wartościowanych zjawisk, tj. wyzwania i zagrożenia. Wyzwania

generują nowe sytuacje, w których występują niezbywalne potrzeby i stosownie do nich

odpowiednie działania państwa lub grupy państw w celu osiągnięcia określonego stanu

bezpieczeństwa. Stąd w badaniach bezpieczeństwa, w różnym wymiarze, należy wyraźnie

wyróżniać wyzwania i zagrożenia, albowiem tylko takie podejście może doprowadzić do

obiektywnej oceny zjawiska bezpieczeństwa. Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa zakłada

jego szerokie traktowanie, daleko wykraczające poza sferę militarną. Zatem, bezpieczeństwo

może być rozpatrywane aż w trzech wymiarach: podmiotowym, przedmiotowym i

przyszłościowym.

Bezpieczeństwo międzynarodowe to proces lub stan środowiska międzynarodowego

(regionalnego, kontynentalnego, globalnego) gwarantujący jego stabilność oraz szansę rozwoju,

uzyskaną w rezultacie podejmowanych działań. Bezpieczeństwo międzynarodowe odznacza się

brakiem istniejących zagrożeń i subiektywnych obaw oraz zgodnym dążeniem i działaniem

społeczności międzynarodowej, na rzecz ochrony określonych wartości państwowych i

pozapaństwowych za pomocą norm, instytucji i instrumentów, zapewniających pokojowe

rozstrzyganie sporów oraz tworzenie gospodarczych, społecznych, ekologicznych i innych

elementów dynamicznej stabilności i rozwoju oraz eliminowania potencjalnych zagrożeń.

Zarówno w pierwszym, jak i w drugim przypadku nietrudno dostrzec, iż bezpieczeństwo to nie

tylko stan, ale i proces, dające możliwości przetrwania i rozwoju jednostki, państwa, regionu,

kontynentu, świata. Uwarunkowania bezpieczeństwa międzynarodowego troska państw,

uczestników życia międzynarodowego o zapewnienie własnego bezpieczeństwa jest potrzebą o

charakterze egzystencjalnym. Bez jej zaspokojenia nie jest możliwe realizowanie wszystkich

innych celów i aspiracji zarówno państw, narodów, sojuszy jak i jednostek. Głównie z tego

powodu w badaniach zawsze poświęcano najwięcej uwagi problemom bezpieczeństwa. Możemy

wyróżnić:

Bezpieczeństwo ideologiczno – polityczne Wiek XX charakteryzował się walką głównie pomiędzy

radykalnymi ideologiami, oznacza to, że ta ideologia pragnie różnymi metodami i formami

opanować świat. Staje się więc głównym zagrożeniem, które w przypadku dysponowania bronią

jądrową może być zupełnie realne a nawet niebezpieczne, gdyż zdobycie uzbrojenia nuklearnego

obecnie już nie jest takie trudne, w sytuacji posiadania go przez ponad 20 państw. Dzisiaj każde

państwo cywilizowane, o innym wyznaniu i innej kulturze może stać się obiektem ataku

terrorystycznego.

Bezpieczeństwo ekonomiczne Ekonomiczny wymiar bezpieczeństwa międzynarodowego ma

istotne znaczenie, ponieważ zachodzi ścisła zależność pomiędzy potencjałem gospodarczym a

miejscem państw w hierarchii międzynarodowej. Najwięcej konfliktów w świecie wybuchało z

przyczyn ekonomicznych, a nie społeczno -politycznych jeśli nie bezpośrednich, to pośrednich.

Również zakres i intensywność były uwarunkowane zasobami ekonomicznymi. Bezpieczeństwo

ekonomiczne w swojej istocie zawiera się w stałym dostępie do rynków, zasobów naturalnych

(głównie ropa i gaz) oraz środków finansowych w skali międzynarodowej, które gwarantują

swobodny rozwój państw i utrzymanie ich silnej pozycji w środowisku międzynarodowym.

Bezpieczeństwo ekonomiczne można rozpatrywać i badać na trzech płaszczyznach, a mianowicie:

w aspekcie ludzkim, podmiotu gospodarczego i w aspekcie państwowym (grupy państw, sojuszy).

W ujęciu geoekonomicznym (Edward Luffwak) ogromnego znaczenia nabiera handel

międzynarodowy. Ma on nie tylko bogactwa w sensie wymiennym ale także ma rozwiązywać

powstałe konflikty pomiędzy państwami. Należy uświadomić sobie, że rywalizacja gospodarcza

jest bardziej bezpieczną formą współzawodnictwa aniżeli rywalizacja militarna, a zwłaszcza w

obszarze broni masowego rażenia. W sytuacji rywalizacji gospodarczej, użycie środków

militarnych zastępuje się procedurami administracyjnymi, politycznymi, dyplomatycznymi i

sądowymi. W podejściu geoekonomicznym państwa nie zajmują się obroną terytoriów, lecz

obroną miejsc pracy, podbojem światowych rynków i zdobywaniu nowych technologii.

Współzawodnictwo geoekonomiczne stawia sobie jeden główny cel, wzmocnienie własnej

konkurencyjności, a nie osłabienie gospodarki potencjalnego przeciwnika. Takie podejście jest

korzystniejsze dla państw słabszych i mniejszych a nawet średnich gdyż ich miejsce w układzie

międzynarodowym zależy głównie od ich innowacyjności a nie od geopolitycznych zależności.

Uwarunkowanie ekonomiczne zawiera w sobie pojęcie bardziej współczesne - wojna

ekonomiczna. Jest ona w zasadzie uważana za przejaw negatywny, wynikający z nacisku

wywołanego przyczynami politycznymi co ją odróżnia od współzawodnictwa ekonomicznego.

Stosowne instrumenty ekonomiczne są bronią służącą do załamania przeciwnika.

Bezpieczeństwo prawno-instytucjonalne Współcześnie z wielką dynamiką narasta świadomość,

iż wszelkie działania w skali międzynarodowej w wielu dziedzinach są skuteczniejsze niż działania

przy użyciu instrumentów dostępnych jednemu państwu. Proces rozszerzania się pól współpracy i

umacniania międzynarodowych mechanizmów bezpieczeństwa międzynarodowego jest

nieuchronny z wielu powodów. Istniejące organizacje międzynarodowe sprawiają, że stosunki

pomiędzy państwami stają się bardziej stabilne i podatne na regulacje, dostarczając zarówno

instrumentów w celu rozwiązywania sporów, jak też stanowią źródło gwarancji dla państw

członkowskich. W tym miejscu należałoby uwypuklić, iż współcześnie wzrasta świadomość

skuteczności działania państw w skali międzynarodowej w obszarze bezpieczeństwa. Zatem

proces rozszerzania się pól współpracy i doskonalenie międzynarodowych instytucji oraz

mechanizmów jest nieuchronny. Organizacje międzynarodowe sprawiają, że stosunki między

państwami stają się bardziej wiarygodne i podatne na szybkie reakcje wobec wszelkich zmian i

wyzwań. W ostatecznym rozrachunku należy uwzględnić fakt, że organizacje międzynarodowe

nie są bytem niezależnym. Zasadniczym problemem jest to, by w stosunkach międzynarodowych,

wszystkie państwa kierowały się tym samym systemem wartości. Niezależnie od powszechnej

opinii w świecie i skuteczności organizacji międzynarodowych ich rola nie maleje, a przeciwnie

rośnie w zakresie kształtowania regulacji prawnych, instytucjonalnych i wzajemnych relacji

wobec wyzwań XXI wieku. Najogólniej, idąc na skróty, można stwierdzić, że organizacje

międzynarodowe pełnią (według J. Kukułki) takie ważne funkcje jak:

• stabilizacyjną, zmierzającą do utrwalenia pozostałych aspektów status quo politycznych,

terytorialnych i ekonomicznych;

• legitymizacyjną, polegającą m.in. na uznawaniu za ważne nowych sytuacji faktycznych w

środowisku międzynarodowym;

• integracyjną, polegającą na mobilizacji państw do uzgodnienia i koordynacji ich aktywności;

• kontrolą i mediacyjną.

W teorii i praktyce znaczenie prawa międzynarodowego w polityce światowej jest ogromne.

Przestrzegając norm prawa narodów można pokojowo zażegnać powstające spory oraz

kontrowersje, zbudować zaufanie, ułożyć współpracę, a także poszanowanie pomiędzy narodami.

Dzięki prawu międzynarodowemu społeczność świata może skutecznie upowszechniać kulturę

pokoju opartą na odpowiedzialności i solidarności.

Obecnie prawo międzynarodowe dzieli się na prawo międzynarodowe publiczne i

międzynarodowe prywatne. Prawo międzynarodowe publiczne stanowi system norm i zasad

regulujących wzajemne relacje pomiędzy uczestnikami stosunków międzynarodowych, tworzy

podstawy bezpieczeństwa międzynarodowego, a także ramy współpracy pomiędzy państwami.

Normy prawa międzynarodowego, tworzone są przez społeczność międzynarodową i mają

charakter norm obowiązujących. Prawo międzynarodowe prywatne jest jedną z gałęzi prawa

wewnątrzkrajowego, które za przedmiot regulacji ma ogół stosunków prawnoprywatnych z tak

zwanym elementem obcym. Istniejący porządek prawny sprzyja eliminowaniu napięć

międzynarodowych, pokojowemu załatwianiu sporów oraz zapobiegania wybuchowi wojen o

różnej skali. Jest to jednak proces bardzo wolny i skomplikowany. Można spotkać stwierdzenie w

wielu publikacjach, że znaczenie prawa międzynarodowego jest niewiele większe od słów

napisanych na papierze, o ile nie stoi za nimi siła. Pomimo takiego stanowiska ocenia się, że

twarde i stanowcze przestrzeganie kultury prawa może powstrzymać zjawisko przemocy w

stosunkach międzynarodowych, a tym samym zwiększyć poczucie bezpieczeństwa.

Bezpieczeństwo militarne Na przestrzeni wielu lat wielkie wojny doprowadzały do rozpadu

układów międzynarodowych i powstawania nowych, a celebrowane konferencje przez

mocarstwa lub koalicje ustanawiały nowy porządek bezpieczeństwa. Obecny etap charakteryzuje

się różnorodnością zjawisk i czynników warunkujących stan bezpieczeństwa, z których wiele ma

nieprzewidywalny charakter. Decentralizacja zagrożeń, w tym małe prawdopodobieństwo

konfliktu zbrojnego międzymocarstwowego i możliwości rodzenia się wojen lokalnych, sprzyjają

swoistemu punktowi ciężkości w definiowaniu sytuacji. Tym łatwiej akceptowane są oceny i

dyrektywy tych, którzy dysponują odpowiednią siłą perswazji w kwestii militarnej i

propagandowej. Dotychczasowy porządek międzynarodowy opierał się na systemie równowagi

sił, którego podstawą było dążenie do zwiększenia siły państw, zakładające jednocześnie

elastyczność sojuszy w celu równoważenia siły państw o przeciwstawnych interesach. Dwa

zjawiska w porządku międzynarodowym, które zostały wypracowane w XX wieku, stały się

podstawą budowy obecnego systemu bezpieczeństwa międzynarodowego. Pierwsze polega na

zakazie stosowania siły w prawie międzynarodowym i załatwianie sporów w sposób pokojowy.

Drugie jest oparte na założeniu, że siła państw pokojowych w zasadniczy sposób przeważałaby

nad siłą potencjalnego agresora lub agresorów, którzy zamierzaliby naruszyć zasady

bezpieczeństwa zbiorowego. Aktualnie można zaobserwować wzrost znaczenia zróżnicowania sił

w obszarach pozamilitarnych, a w tym gospodarczych, stabilności wewnętrznej, oddziaływań

informacyjno-propagandowych, kulturowych i innych, np. religijnych. W ten właśnie sposób

zwiększa się obszar zagrożeń skierowanych na nowe elementy niezależnego systemu

bezpieczeństwa i to bardzo często bez konieczności interwencji militarnej.

Bezpieczeństwo społeczne Uwarunkowanie społeczne można rozpatrywać w różnych aspektach,

zarówno socjologicznych, psychologicznych, prawnych jak i antologicznych. Ważne znaczenie

odgrywa edukacja i kultura a także wychowanie obywatelskie i patriotyzm. Coraz częściej mówi

się o społeczeństwie obywatelskim, jako osiągnięciu wielu pokoleń i zachodzących zmian w skali

światowej. Niemałe znaczenie w tym obszarze ma globalizacja i demografia. Wśród wartości

najczęściej przywoływanych obecnie są: prawo do życia i wolności; podmiotowość i tożsamość

jednostki; swobody obywatelskie; prawo do pokoju; demokratyczny porządek społeczny;

pluralizm polityczny i światopoglądowy; tolerancja; prawo do prawdy i informacji; godziwy

poziom socjalny i możliwość samorealizacji; rodzina; praca; ochrona zdrowia; edukacja i rozwój

duchowy. W tworzeniu modeli bezpieczeństwa ważną rolę odgrywają politycy, inaczej – elity

polityczne. Musimy pamiętać, iż w ostateczności światowy porządek tworzony jest przez

polityków. Ludzie, tak jak wszyscy, nie są wolni od słabości i uprzedzeń powodowani czasem

ambicją, brakiem zdecydowania, czy też żądzą władzy, podejmują często błędne a nawet fatalne

w skutkach decyzje.

Bezpieczeństwo ekologiczne Stanowi poważny warunek istnienia skutecznego systemu

bezpieczeństwa międzynarodowego. To bezpieczeństwo oznacza ochronę ekosystemów i

likwidację zagrożeń dla człowieka i zwierząt, co gwarantuje pewność rozwoju, zdrowia i życia w

perspektywie czasowej. Za najgroźniejsze zagrożenia ekologiczne uznaje się: zanieczyszczenia

kraju na lądzie, zanieczyszczenia wód, wyczerpywanie się surowców nieodnawialnych,

składowanie surowców niebezpiecznych, degradacja gleby, zagrożenia radioaktywne. Powietrze

jest zatruwane głównie przez przemysł i komunikację, a także poprzez spalanie różnych odpadów

i opakowań z tworzyw sztucznych. Żywność zatruwamy nawozami sztucznymi, czyli chemicznymi,

drzewa owocowe opryskujemy przed szkodnikami środkami chemicznymi – po czym je

spożywamy, mając świadomość ich szkodliwości dla organizmu ludzkiego. Światowym

problemem staje się niedobór wody (H2 O). Gospodarka wodna jest nieracjonalna.

Międzynarodowe organizacje ekologiczne już teraz zgłaszają niepokój.. W rozważaniach

dotyczących tego ważnego zagadnienia, jakim jest ekologia, należy ze smutkiem przyznać, że

zagrożenie w tym przedmiocie tworzy sam człowiek i to on przede wszystkim ponosi

odpowiedzialność za skutki.

źródła:

Witold Pokruszyński, Teoretyczne Aspekty Bezpieczeństwa, Józefów 2010;

W. Pokruszyński, Uwarunkowania współczesnego bezpieczeństwa międzynarodowego. WSP Szczytno 2006.