Regionalizacja gospodarki światowej

Regionalizm ekonomiczny można określić jako prowadzoną na preferencyjnych warunkach współpracę

ekonomiczną gospodarek państw położonych w danym regionie geograficznym. Regionalna

współpraca gospodarcza może przybierać różne formy. Państwa danego regionu mogą podejmować

działania na rzecz budowy wspólnej regionalnej infrastruktury lub rozwoju w różnych dziedzinach

(przemysł, rolnictwo, kadry). Mówimy wtedy o współpracy regionalnej w szerokim tego słowa

znaczeniu. Z kolei przez pojęcie regionalnej integracji na zasadach preferencyjnych rozumiemy

integrację taką, która w wymiarze podmiotowym ograniczona jest do państw danego regionu, a w

sensie przedmiotowym polega na wzajemnej redukcji i znoszeniu barier w handlu i przepływie

inwestycji (kapitału). Regionalna integracja ekonomiczna oznacza zatem eliminację barier taryfowych i

pozataryfowych między gospodarkami danego regionu przy jednoczesnym utrzymaniu ich w

stosunkach z państwami spoza jego granic. W zależności od stopnia zaawansowania likwidacji barier,

jak i instytucjonalizacji tego procesu wyróżnia się następujące formy integracji regionalnej:

1. Preferencyjna Strefa Handlu, która polega na obniżeniu taryf celnych w handlu towarami i usługami

między państwami regionu. Obniżka nie dotyczy handlu z państwami spoza niego.

2. Strefa Wolnego Handlu, która polega na zniesieniu taryf celnych w handlu towarami

i usługami między państwami danego regionu. Jednocześnie każde z państw

członkowskich Strefy Wolnego Handlu ma swobodę w ustalaniu reguł handlu i wysokości

stawek celnych w stosunkach z państwami trzecimi.

3. Unia Celna - to taka forma integracji regionalnej, która nie ogranicza się tylko do zniesienia barier w handlu

wewnątrzregionalnym, ale polega dodatkowo na zastosowaniu wspólnej zewnętrznej taryfy celnej (common

external tariff- CET) w handlu z państwami spoza danego regionu. W tym przypadku ma miejsce

instytucjonalizacja integracji regionalnej, gdyż suwerenne uprawnienia państw do prowadzenia własnej

polityki celnej są cedowane na rzecz wspólnej administracji celnej.

4. Wspólny rynek - to taka forma integracji regionalnej, gdzie zniesione są również przeszkody w

przepływie czynników produkcji (kapitał, siła robocza, technologia). Na tym etapie koordynacja i

instytucjonalizacja nie ograniczają się już tylko do wspólnej polityki celnej, ale obejmują całą sferę

polityki handlowej, kursów walutowych, polityki fiskalnej i monetarnej oraz zniesienia licznych barier

pozataryfowych.

Podstawowym warunkiem przejścia do tej formy integracji jest stałość kursów walutowych i pełna

wymienialność walut, co pociąga za sobą konieczność podjęcia integracji walutowej.

5. Unia Ekonomiczna, którą charakteryzuje wspólna waluta państw danego ugrupowania

regionalnego oraz jednolita polityka monetarna. W Unii Ekonomicznej jednolita

jest również polityka fiskalna (wspólny system podatkowy).

6. Unia Polityczna oznacza nie tylko całkowite scalenie gospodarek, ale również

ujednolicenie systemów prawnych państw, które w ten sposób mogą tworzyć federację państw.

W latach dziewięćdziesiątych nastąpił niespotykany w porównaniu do poprzednich

dziesięcioleci rozwój regionalizmu ekonomicznego. Z dniem 1 stycznia 1995 r.

w Światowej Organizacji Handlu zarejestrowano łącznie 109 porozumień regionalnych

(wiele z nich to porozumienia dwustronne) o preferencyjnym handlu w myśl

postanowień artykułu XXIV Umowy GATT. Największy przyrost notyfikacji porozumień

regionalnych miał miejsce w latach 1990-1994 (rejestracja 34 porozumień)

ekspansji regionalizmu ekonomicznego w latach dziewięćdziesiątych świadczą następujące

inicjatywy i przedsięwzięcia:

1. duża aktywność Unii Europejskiej na rzecz rozszerzenia: przyjęcie z dniem

1 stycznia 1995 r. Szwecji, Austrii i Finlandii; rozpoczęcie rozmów o przyjęciu Polski,

Czech, Estonii, Węgier i Słowenii; zawarcie porozumienia o stowarzyszeniu z niektórymi

państwami Morza Śródziemnego;

2. podjęcie w 1994 r. decyzji przez państwa członkowskie APEC o utworzeniu do

roku 2010/2020 strefy wolnego handlu;

3. zawarcie 1 stycznia 1994 r. Północnoamerykańskiego Układu Wolnego Handlu

- NAFTA z udziałem USA, Kanady i Meksyku;

4. przedłożenie przez prezydenta USA B. Clintona w grudniu 1995 r. w Miami propozycji utworzenia do 2005 r.

Strefy Wolnego Handlu obydwu Ameryk (Pan-American Free Trade Area - FTAA);

5. od 1995 r. prowadzone są intensywne dyskusje na temat utworzenia Transatlantyckiej Strefy

Wolnego Handlu (Transatlantic Free Trade Area - TAFTA) lub Transatlantyckiej Przestrzeni

Ekonomicznej (Transatlantic Economic Space).

Regionalizm ekonomiczny w przeciwieństwie do wielu innych dziedzin współpracy międzynarodowej,

jest w pełni uwarunkowany materialnymi przesłankami wynikającymi z logiki procesów

gospodarowania i istoty współczesnej rewolucji technologicznej. One to sprawiają , że działalność

gospodarcza ograniczona do rynku danego kraju traci ekonomiczny sens, podczas gdy otwarcie na

gospodarkę światową stwarza szansę na racjonalizację procesów gospodarowania. Naturalną

konsekwencją takiego stanu rzeczy jest bezprecedensowa liberalizacja rynków narodowych, co

przejawia się w znoszenia ograniczeń w handlu i w przepływie czynników produkcji. Umożliwia to w

skali globalnej i regionalnej integrację rynków narodowych oddzielonych do tej pory

licznymi barierami. Integracja jest procesem, w wyniku którego rynki narodowe i produkcja w różnych

państwach stają się coraz bardziej współzależne na skutek wysokiej dynamiki handlu towarami i

usługami oraz przepływów kapitałów i technologii.

Regionalizm ekonomiczny, będąc trwałą tendencją rozwojową w gospodarce światowej, jest przejawem

poszukiwania przez państwa optymalnych form współpracy międzynarodowej. Wynika to z faktu, że

pozycja i siła państwa w stosunkach międzynarodowych zależy od poziomu jego uprzemysłowienia.

To zaś z kolei jest funkcją jego udziału w gospodarce światowej i rynku międzynarodowym.

Niezbędnym warunkiem powodzenia gospodarczego jest włączenie się w międzynarodowe struktury

współpracy, gdyż umożliwia to efektywne wykorzystanie czynników produkcji i potencjału

produkcyjnego oraz, co najważniejsze, stwarza warunki dostępu do różnych segmentów rynku

światowego. Z tego punktu widzenia regionalizm ekonomiczny, umożliwiając efektywne

wykorzystanie zasobów w skali regionalnej, jest ważnym środkiem zwiększenia

konkurencyjności i korzyści zarazem gospodarek narodowych w świecie.

Przesłanki regionalizmu ekonomicznego, wynikające z logiki procesów rozwoju współczesnej

gospodarki światowej, nie są jedynymi, gdyż istnieją jeszcze inne, związane z właściwościami

funkcjonowania polityki handlowej państw i międzynarodowego systemu handlowego. Przede

wszystkim należy wskazać na fakt, że pomimo liberalizacji handlu po drugiej wojnie światowej, a

zwłaszcza w wyniku zakończenia Rundy Urugwajskiej, nadal utrzymują się liczne bariery w handlu, a

w przypadku niektórych grup towarowych protekcjonizm jest wciąż obecny w polityce handlowej

państw. Z punktu widzenia interesów handlowych państwa, regionalizm ekonomiczny jest użytecznym

narzędziem uzyskania dostępu do rynków wewnętrznych tych państw, dzięki możliwości wzajemnej

liberalizacji, stwarzając szansę oddziaływania na politykę handlową innych państw. Państwa, angażując

się w regionalne porozumienia ekonomiczne, zwiększają swoją siłę przetargową w negocjacjach

handlowych nie tylko wobec państw danego regionu, ale również tych spoza niego.

Jak stwierdza jeden z badaczy problematyki regionalnej, jednostronna liberalizacja przynosi korzyści

dla gospodarki danego państwa, ale są one jeszcze większe, jeśli ma miejsce wzajemna redukcja barier i

współpraca państw w tej dziedzinie.

Współczesny regionalizm ekonomiczny charakteryzują następujące właściwości i cechy:

Po pierwsze, udział państw rozwiniętych i rozwijających się w porozumieniach regionalnych jest nową

jakością w porównaniu do doświadczeń zachodnioeuropejskich bezpośrednio po zakończeniu drugiej

wojny światowej, gdzie zbliżony poziom rozwoju gospodarczego był traktowany jako istotna

przesłanka integracji gospodarczej. Obecnie zróżnicowanie państw regionu pod względem wyposażenia

w czynniki produkcji i poziomu rozwoju gospodarczego jest przesłanką komplementarności w tym

sensie, że umożliwia podział pracy na podstawie zróżnicowanych kosztów produkcji, specjalizację w

dziedzinach o różnym stopniu zaawansowania technologicznego oraz swobodny dostęp do rynków dla

towarów o różnym stopniu przetworzenia. Dla państw rozwijających się taki regionalizm stwarza

możliwość dostępu do rynku państw rozwiniętych, a w polityce handlowej ułatwia przejście od

protekcjonizmu do wolnego handlu. Daje też im szansę porzucenia mało produktywnej polityki

substytucji importu. „Stary regionalizm" był odbiciem podziału na centrum i peryferie

gospodarki światowej, na bogatych i biednych. W obecnych warunkach beneficjentami są producenci i

konsumenci z obydwu grup państw, przedsiębiorstwa małe i duże. W sytuacji, kiedy logika

gospodarowania i współpracy międzynarodowej nie jest już oparta na grze o sumie zerowej i ma

miejsce pluralizacja działań i oddziaływań regionalnych, każdy z uczestników może osiągać korzyści,

ale zależy to tylko od jego mobilizacji, organizacji i umiejętności konkurowania z innymi. Taka cecha

współczesnego regionalizmuekonomicznego potwierdza się na przykładzie integracji wysoko

rozwiniętej gospodarki USA z Meksykiem, udziału państw rozwiniętych i rozwijających się w APEC

oraz integracji UE z państwami Europy Środkowej i Wschodniej.

Zjawisko powiększania się w wymiarze geograficznym regionalizmu ekonomicznego sprawia, że

określa się go mianem megaregionalizmu.

Po drugie, współczesny regionalizm charakteryzuje wyraźna tendencja do rozszerzania

przedmiotowego zakresu współpracy. W przeszłości koncentrowano się głównie na eliminowaniu

przeszkód w handlu wewnątrzregionalnym. Obecnie działaniami liberalizacyjnymi obejmowane są

również takie dziedziny, jak:

usługi, przepływ inwestycji i kapitału, siły roboczej. Towarzyszy temu współpraca w zakresie ochrony

środowiska oraz ustalanie jednolitych reguł podejmowania konkurencji w ramach regionalnego

ugrupowania.

Po trzecie, z punktu widzenia przedmiotowego współczesny regionalizm charakteryzuje się rosnącym

udziałem pozapaństwowych uczestników. W tradycyjnych porozumieniach regionalnych rządy

odgrywały decydującą rolę w ich inicjowaniu, ustalaniu zakresu ich działalności i podziału pracy w

ramach regionu.

Obecnie równie aktywną rolę odgrywają przedsiębiorstwa międzynarodowe oraz pozarządowe

organizacje takie, jak: fundacje, instytuty badawcze, stowarzyszenia profesjonalne i zawodowe.

Negocjacje w sprawie utworzenia NAFTA są dobitnym przykładem udziału innych niż rząd

uczestników w budowaniu tego ugrupowania regionalnego. Taka tendencja w rozwoju współczesnego

regionalizmu stanowi odzwierciedlenie istotnej zmiany polegającej na tym, że regionalizm nie jest już

wyłącznie instrumentem suwerennej polityki państwa mającej chronić krajowych producentów przed

konkurencją spoza regionu oraz zwiększania produkcji wyłącznie na bazie regionalnej specjalizacji.

Obecnie regionalizm ekonomiczny, uznając za podstawową zasadę swobodę przepływu kapitału, ludzi i

wiedzy, jest instrumentem realizacji interesów grup zawodowych i społecznych.

Z tego punktu widzenia jest on ukierunkowany na maksymalizację korzyści konsumentów na rynku

krajowym a producentów na rynkach zagranicznych, zapewniając tym ostatnim ochronę na rynkach

innych państw przed protekcją i konkurencją zagraniczną. Wzrost liczby uczestników regionalnych

porozumień ekonomicznych jest odzwierciedleniem postępującej pluralizacji stosunków

międzynarodowych, której towarzyszy tworzenie wspólnot interesów na różnych poziomach i w

różnych wymiarach. Indywidualizm i zbiorowe działanie to dwa wzajemnie uzupełniające się zjawiska

współczesnych stosunków międzynarodowych. Tak jak jednostka pełni różne funkcje społeczne, tak

również czynią państwa zaangażowane w różne struktury współpracy międzynarodowej. Pluralizm jako

cecha współczesnego regionalizmu odróżnia go pod tym względem od wcześniejszych rozwiązań,

gdzie homogeniczność uczestników porozumień była niezbędnym warunkiem ich funkcjonowania.

Po czwarte, współczesny regionalizm ekonomiczny charakteryzuje mniejszy poziom

instytucjonalizacji, co jest logiczną konsekwencją przedstawionych wcześniej cech. W tradycyjnych

porozumieniach regionalnych, gdzie państwo odgrywało wiodącą rolę, a protekcja przed konkurencją z

zewnątrz stanowiła najważniejszy motyw działania, instytucjonalizacja procesu regionalizacji była

niezbędna. Obecnie, kiedy regionalizm jest bardziej stymulowany przez siły i prawa rynku aniżeli

państwowy interwencjonizm, zinstytucjonalizowane struktury współdziałania nie są już w takim

stopniu potrzebne jak kiedyś, gdyż o wiele ważniejszą rolę odgrywa informacja i umiejętność szybkiej i

elastycznej adaptacji do warunków rynku. Dla wielu państw rozwijających się, które partycypują w

regionalnych porozumieniach ekonomicznych, a które niedawno uzyskały niepodległość, ograniczenie

części praw suwerennych z tytułu instytucjonalizacji jest trudne do przyjęcia. Z tego względu

współczesny regionalizm ekonomiczny ukierunkowany jest bardziej na

współpracę i współdziałanie różnych podmiotów aniżeli ich integrację.

Po piąte, ma miejsce wzrost rangi subregionów ekonomicznych jako nowej formy

regionalizmu ekonomicznego. Ich istota polega na tym, że mając międzynarodowy

charakter, nie obejmują one całości gospodarki państwa. W literaturze przedmiotu określa

się je mianem regionów transgranicznych, euroregionów, naturalnych obszarów

ekonomicznych, centrów rozwoju gospodarczego. Charakterystyczne jest przede

wszystkim to, że obejmują one przylegające do siebie geograficznie części obszaru

ekonomicznego dwóch lub więcej państw.

Po szóste, cechą współczesnego regionalizmu, zdaniem wielu badaczy, jest większa

jego otwartość i funkcjonalność wobec globalizacji gospodarki światowej aniżeli

tradycyjnych ugrupowań regionalnych. Bierze się to stąd, że obecnie regionalizm jest

ukierunkowany bardziej na tworzenie warunków do rozwoju handlu i znoszenie barier

w dostępie do rynków innych państw aniżeli formowanie zamkniętych wspólnot regionalnych

przeciwstawnych rozwiązaniom globalnym. Odnośnie do tego problemu

ma jednak miejsce ożywiona dyskusja, czy ugrupowanie regionalne w sferze stosunków

ekonomicznych należy traktować jako dysfunkcjonalne wobec wymogów globalnej

kooperacji i standardów liberalizacji wypracowanych przez WTO (określenie

regional stumbling błock), czy też pośredni etap w globalnej integracji lub jako użyteczny

mechanizm w realizacji pełnej w skali globalnej liberalizacji handlu.

źródła:

E. Haliżak, Stosunki międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 1999.