Regionalizm w sferze bezpieczeństwa

Regionalizm w sferze bezpieczeństwa ma długą tradycję w stosunkach międzynarodowych. Jego

pierwowzorów należy dopatrywać się w klasycznych sojuszach wojskowych, jakie występowały na przestrzeni dziejów. W okresie międzywojennym i po drugiej wojnie światowej regionalizm traktowano jako użyteczne narzędzie zapewnienia bezpieczeństwa państwa i pokoju międzynarodowego. W okresie zimnej wojny rozwiązania regionalne zostały podporządkowane wymogom i regułom międzymocarstwowej rywalizacji. Przewidziany przez twórców ONZ system organizacji regionalnych (postanowienia rozdziału VIII Karty NZ), którego celem było utrzymanie pokoju w danym regionie przez rozwiązywanie konfliktów

wewnątrzregionalnych, nie został w praktyce zrealizowany na skutek braku jednomyślności wśród stałych

członków Rady Bezpieczeństwa. Powstały natomiast regionalne organizacje polityczno-militarne, opierające sięna tradycyjnych teoriach bezpieczeństwa, upatrujących zagrożenia ze strony innych państw. Z reguły twórcy sojuszów polityczno-wojskowych odwoływali się do postanowień artykułu 51 Karty, przewidującego prawo do samoobrony. Rozdział VIII Karty nie określał dokładnie, co należy rozumieć przez „regionalne porozumienia i agencje", których wiele powstało w późniejszych latach. Niektóre organizacje, jak OPA, wprost określały się jako organizacje regionalne w rozumieniu rozdziału VIII. Nie czyniono tego natomiast w odniesieniu do takich organizacji, jak Układ Warszawski, NATO czy układ o bezpieczeństwie USA-Japonia. Było to zrozumiałe, zważywszy na fakt, że każdy z tych układów był zwrócony przeciw potencjalnej agresji jednego z pięciu stałych członków Rady Bezpieczeństwa. Natomiast artykuł 53 Karty podkreślał, że użycie siły przez regionalne porozumienie w żadnym wypadku nie może się dokonać bez przyzwolenia Rady Bezpieczeństwa. Było więc oczywiste, że zastosowania postanowień rozdziału VIII Karty, odnoszących się do interesów bezpieczeństwa i sojuszów któregokolwiek z pięciu stałych członków Rady Bezpieczeństwa, nie brano pod uwagę, zważywszy na możliwość weta. Po zakończeniu zimnej wojny zaistniały wyjątkowo korzystne przesłanki dla rozwoju nowego regionalizmu w sferze bezpieczeństwa. Są one charakterystyczne tylko dla tej sfery stosunków międzynarodowych i wynikają z pluralizacji i fragmentaryzacji równowagi sił w pozimnowojennym świecie. Konsekwencją tego jest zanik wyraźnego podziału na sojuszników i państwa nieprzyjacielskie. Zdaniem H.

Kissingera brak tak jednoznacznie postrzeganego zagrożenia sprawia, że poszczególne państwa

mogą w większym stopniu brać odpowiedzialność za własne bezpieczeństwo, uwalniając

się od protekcji supermocarstw i polegając na własnej sile. To między innymi sprzyja wyłanianiu się

regionalnych mocarstw jako gwarantów i inspiratorów równowagi sił w danym regionie. W związku z tym W.

Rostów zadaje pytanie: czy powstanie wielu regionalnych centrów siły i oddziaływania w stosunkach

międzynarodowych sprzyja bardziej chaosowi czy stabilnemu pokojowi? Udziela na nie odpowiedzi

pozytywnej, twierdząc, że regionalizm jest użytecznym środkiem realizacji ładu światowego32. Zdaniem innego

badacza wyłonienie się wielobiegunowego światowego systemu bezpieczeństwa, jako konsekwencja

zakończenia zimnej wojny, odpowiada pierwotnym założeniom systemu NZ, w którym rozwiązaniom

regionalnym na równi z globalnymi przypisano ważną rolę w utrzymaniu pokoju międzynarodowego. B. Miller

dowodzi, że w pozimnowojennym świecie wyraźna jest tendencja do wielostronnej współpracy w sferze

bezpieczeństwa, w postaci tzw. koncertu wielkich mocarstw. Kooperacja ta sprzyja przede wszystkim

rozwiązywaniu i łagodzeniu konfliktów regionalnych (Irak, Kambodża, Jugosławia, Haiti). Tam, gdzie

mocarstwa nie przejawiają zaangażowania, konflikty te trudniej rozwiązać (Jugosławia w początkowym

stadium kryzysu, Kaukaz, Somalia).

Konsekwencją powyższych zmian jest więc przejście od globalnej równowagi sil, opartej na

nuklearnym odstraszaniu, jako podstawowej reguły funkcjonowania stosunków międzynarodowych epoki

zimnowojennej, do lokalnej równowagi sił w różnych regionach geograficznych świata, bazującej w głównej

mierze na wewnątrzregionalnych relacjach polityczno-wojskowych, co nie wyklucza udziału zewnętrznych

aktorów w jej kształtowaniu.

W świetle powyższych wywodów uprawnione staje się stwierdzenie, że regionalizm jest próbą

przezwyciężenia strukturalnych ograniczeń systemu międzynarodowego, w tym sensie, że realizacja ładu

globalnego i zapewnienie minimum jego stabilności są niemożliwe bez współpracy i współdziałania

poszczególnych regionalnych ugrupowań i mocarstw. Taką tendencję do regionalizacji dodatkowo wzmacnia

jeszcze jedna cecha charakteryzująca stosunki międzynarodowe po zakończeniu zimnej wojny. Jej istota

przejawia się w zaniku groźby globalnego zagrożenia bezpieczeństwa jako konsekwencji bipolarnego układu sił.

W tej sytuacji wydaje się rzeczą naturalną, że zmniejszeniu rangi globalnych uwarunkowań bezpieczeństwa

państwa towarzyszy wzrost znaczenia regionalnego wymiaru bezpieczeństwa (zarówno w sensie zagrożeń, jak i

sposobów i form jego realizacji). Można bez trudu zauważyć, że w sferze politycznowojskowej

odejście od dwubiegunowości zaowocowało wzrostem liczby konfliktów regionalnych. W sytuacji kiedy zanikła

groźba globalnego konfliktu między systemowego, szereg „zamrożonych" dotąd konfliktów regionalnych

ujawniło się w wyniku nie rozwiązanych sprzeczności etnicznych, religijnych, terytorialnych i historycznej

rywalizacji regionalnej. Należy jednak podkreślić, że większość z nich to konflikty wewnątrzpaństwowe.

Do powyższych uwarunkowań bezpieczeństwa regionalnego po zimnej wojnie należy dodać jeszcze te

wynikające z dynamicznego rozwoju regionalizmu ekonomicznego, który stwarza materialne przesłanki zaufania

miedzy państwami regionu i zachęcaje tym samym do tworzenia struktur bezpieczeństwa, te z kolei na zasadzie

sprzężenia zwrotnego tworzą polityczne gwarancje dla transakcji ekonomicznych.

Całokształt wymienionych czynników sprawia, że w pozimnowojennym świecie ma miejsce

rzeczywista regionalizacja bezpieczeństwa, czyli zespolenie regionalizmu i bezpieczeństwa. Istota tej synergii

jest szczególnie widoczna, jeśli uwzględni się

rodzaje zagrożeń bezpieczeństwa z punktu widzenia regionalnej optyki. Zasadniczo można wyróżnić trzy

podstawowe, strukturalne źródła zagrożeń bezpieczeństwa, jedno o charakterze międzynarodowym, a dwa

następne o charakterze wewnętrznym. Pierwszym i zarazem najważniejszym źródłem zagrożenia państwa jest

natura systemu międzynarodowego, charakteryzująca się anarchią, gdzie każde państwo odwołując się do

wartości suwerenności, decyduje o swoim postępowaniu. W tych warunkach przeżycie i zapewnienie własnego

bezpieczeństwa jest najważniejszym celem działalności każdego państwa. Problem polega jednak na tym, że

zwiększenie bezpieczeństwa jednego państwa może zmniejszać bezpieczeństwo innych, tworząc tzw. dylemat

bezpieczeństwa. Ten rodzaj zagrożenia bezpieczeństwa, będąc konsekwencją anarchicznej struktury systemu

międzynarodowego, jest niezamierzony i stanowi w istocie rzeczy „tragiczną konsekwencję" dążenia państw do

suwerenności. Ale dylemat bezpieczeństwa jest także konsekwencją zamierzonych działań państw, mających

swe źródło w ideowych wartościach, w których wyraża się dążenie do zmian systemu międzynarodowego,

hegemonii i dominacji, ofensywnych koncepcjach bezpieczeństwa i walce o wpływy.

Co się tyczy wewnętrznych źródeł zagrożenia bezpieczeństwa, na pierwszym miejscu należy wymienić

te, które wiążą się z tożsamością państwa i jego polityczną legitymizacją, czyli to, co oddziałuje na jego

przetrwanie jako politycznej organizacji. Czynniki zagrożenia mogą wynikać z braku poczucia jedności i

wspólnoty etnicznej, rasowej, językowej i religijnej narodów wchodzących w skład państwa. Prowadzi to do

alienacji, napięć, poczucia zagrożenia i użycia siły. Drugie wewnętrzne źródło zagrożenia bezpieczeństwa i

towarzyszących temu konfliktów wynika z braku korelacji między siłą i władzą państwa a jej polityczną

legitymizacją. Brak legitymizacji władzy państwowej, będąc oznaką jej słabości, jest źródłem napięć i

konfliktów, gdyż grupy 1 siły polityczne, które kontestują władzę, mogą to czynić za pomocą środków

pokojowych, ale równie często odwołują się do użycia siły, zamachów stanu, powstań i rewolucji3

Biorąc powyższe pod uwagę, można stwierdzić, że problemy bezpieczeństwa każdego regionu kształtowane są

przez różne czynniki historyczne, geograficzne i środowiskowe, przez rozbieżne interesy bezpieczeństwa, które

są zagrożone przez zasadniczo odmienne strony konfliktu (dysponujące zróżnicowanymi możliwościami

militarnymi), specyficzne osie konfliktu wyznaczające strukturę lokalnych problemów

bezpieczeństwa i unikalne systemy bezpieczeństwa odnoszące się do problemów rywali na poziomie

międzypaństwowym i wewnątrzpaństwowym. Nacisk położony na różnice nie implikuje tego, że regiony nie

mogą być porównywalne ani też nie można stosować do nich wspólnych sposobów analizy przy definiowaniu

problemów bezpieczeństwa i przy konstruowaniu rozwiązań stosowanych do więcej niż jednego regionu.

Regionalizacja bezpieczeństwa, która polega na uwzględnianiu lokalnej specyfiki zagrożeń oraz metod i

środków przeciwdziałania, prowadzi do wyłaniania, zdaniem

Barry Buzana, regionalnych kompleksów bezpieczeństwa, tj. takiej grupy państw, których percepcja

bezpieczeństwa jest wzajemnie powiązana tak dalece, że ich bezpieczeństwo narodowe nie może być

realizowane oddzielnie bez uwzględnienia punktu widzenia pozostałych państw. Regionalne kompleksy

bezpieczeństwa, charakteryzuje się wysokim poziomem współzależności, prowadzą do wyłonienia się

przyjaznych stosunków opartych na więziach sojuszniczych, a także identyfikacji na tle innych państw

postrzeganych jako obce lub nieprzyjacielskie. Rozwój i funkcjonowanie tych kompleksów zależą od

aktywności państw wchodzących w ich skład, ich percepcji bezpieczeństwa oraz wzajemnych interakcji.

Dynamika zmian obejmuje szerokie spektrum stanów charakteryzujących się negatywną lub pozytywną

współzależnością. Przejawianie się negatywnej współzależności w regionalnym kompleksie bezpieczeństwa

oznacza wzrost poczucia zagrożenia, rywalizację, a w końcu konflikt regionalny. Jeśli przeważa pozytywna

współzależność, to w ramach regionalnego kompleksu bezpieczeństwa występują warunki do powstania

wspólnoty bezpieczeństwa, gdzie siła i (lub) groźba jej użycia są wyeliminowane w stosunkach między

państwami. Następny etap w rozwoju to regionalna integracja w sferze bezpieczeństwa, która prowadzi do

powstania nowego uczestnika (podmiotu) stosunków międzynarodowych, likwidując tym samym regionalny

kompleks bezpieczeństwa. Ten ostatni etap ma charakter często hipotetyczny, gdyż jego realizacja wymagałaby

zgody państw na rezygnację z prowadzenia własnej polityki bezpieczeństwa narodowego. Biorąc pod uwagę

przywiązanie państw do idei suwerenności, nie wydaje się to możliwe. Regionalne systemy bezpieczeństwa są

produktem oddziaływań w systemie stosunków międzynarodowych. W związku z tym mogą zaistnieć

okoliczności, które nie prowadzą do ich powstania w danym regionie. Ma to miejsce w dwojakiego rodzaju

przypadkach:

a) kiedy w danym regionie państwa są słabe i koncentrują się tylko na sprawach wewnętrznych, w związku z

czym interakcje w sferze bezpieczeństwa miedzy

nimi charakteryzuje niski poziom;

b) kiedy obecność obcego mocarstwa w danym regionie eliminuje lokalne interakcje w sferze bezpieczeństwa.

Dominacja takiego mocarstwa, przejawiająca się w obecności wojskowej, sprawia, że uwarunkowane

czynnikami

lokalnymi interakcje w sferze bezpieczeństwa są słabo rozwinięte i trudne do

zidentyfikowania. Przykładem takiego regionalnego kompleksu bezpieczeństwa, zdominowanego

przez rywalizację mocarstw, była Europa w okresie zimnej wojny. Regionalne kompleksy bezpieczeństwa

traktowane jako subsystemy mają swoją specyficzną strukturę i wzorce oddziaływań, dzięki którym można je

wydzielić w stosunkach międzynarodowych. Dwa komponenty są podstawą zasadniczej struktury

każdego regionalnego kompleksu bezpieczeństwa. Pierwszy to relacje stosunków przyjaźni i wrogości między

państwami i narodami wchodzącymi w jego skład. Drugi to układ sił między najważniejszymi państwami

danego kompleksu. Takie podejście umożliwia analizę regionalnego bezpieczeństwa w kategoriach statycznych,

jak i dynamicznych, tj. zmieniających się relacji sił, percepcji przyjaźni i wrogości. Zmiany dotyczące

zasadniczej struktury regionalnego kompleksu mogą przybierać postać następujących opcji: a) utrzymania status

quo; b) wewnętrznej transformacji, która obejmuje zarówno układ sił między państwami regionu, jak i zmiany w

relacjach przyjaźni i wrogości; c) transformacji zewnętrznej, która pojawia się wtedy, kiedy granice systemu

zmieniają się w wyniku przyjęcia nowych członków lub rezygnacji dotychczasowych. Ma to oczywiście wpływ

na zasadniczą strukturę kompleksu; d) objęcia lub narzucenia hegemonicznej roli przez mocarstwo zewnętrzne,

które prowadzi do osłabienia, a nawet zaniku struktury oddziaływań wewnątrz kompleksu. Taki stan należy

odróżnić od normalnego procesu oddziaływań wielkich mocarstw na strukturę regionalnego kompleksu

bezpieczeństwa. W zależności od stanu struktury wewnętrznej oraz cech relacji między uczestnikami

regionalnego kompleksu bezpieczeństwa (pozytywna lub negatywna współzależność)

można wyróżnić następującą hierarchię modeli bezpieczeństwa regionalnego.

Schemat: Hierarchia regionalnych kompleksów bezpieczeństwa

źródła:

1.Red. Zbiorowa,Bezpieczeństwo międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku. Wybrane zagadnienia, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010.

#Regionalizm