Zróżnicowanie państw regionu Azji i Pacyfiku jako zagrożenie bezpieczeństwa międzynarodowego

1. Określenie granic obszaru analizy

W rozważaniach dotyczących bezpieczeństwa międzynarodowego w obszarze Azji i Pacyfiku

przejmujemy w ślad za P. Prestonem, iż badany region złożony z trzech subregionów: Azji Północno –

Wschodniej (Rosja, Japonia, Korea Południowa i Północna, Chiny, Tajwan oraz Mongolia), Azji

Południowo – Wschodniej (Filipiny, Indonezja, Kambodża, Laos, Malezja, Myanmar, Singapur,

Tajlandia, Wietnam) i Oceanii (Australia, Nowa Zelandia i Papua Nowa Gwinea). Tak określone

subregiony, a także tworzące je kraje, będą rozpatrywane na tle Stanów Zjednoczonych, które

odgrywają strategiczną rolę w kształtowaniu zasad i reguł bezpieczeństwa międzynarodowego

zarówno w badanym regionie jak i – przede wszystkim - w globalnej gospodarce.

Region Azji i Pacyfiku jest największym obszarem na świecie pod względem geograficznym.

Natomiast w sensie polityczno-kulturowym jest to symbioza dwóch pojęć: Azja i Pacyfik, która

oznacza jedność i integralność państw o różnej tradycji i kulturze, innym systemie politycznym i

poziomie rozwoju. Wspomniana różnorodność nie może jednak przysłonić licznych podobieństw i

podstaw komplementarnych, które sprzyjają formowaniu się wspólnych interesów i kształtują

poczucie przynależności do wspólnoty regionalnej, często określanej jako Wspólnota Pacyfiku.

2. Zróżnicowanie potencjału rozwojowego państw regionu Azji i Pacyfiku.

Region Azji i Pacyfiku – i poszczególne państwa tam usytuowane – są przedmiotem badań i

analiz od początku lat sześćdziesiątych XX wieku. Dotyczy to także ich potencjału rozwojowego. Mają

na to wpływ osiągnięcia ekonomiczne państw tego regionu globalnej gospodarce, a także liczne

wydarzenia polityczne mające tam miejsce, które wzbudzaj ciekawość, lecz wywołują również obawy

takich potęg, jak Stany Zjednoczone czy Unia Europejska.

Oblicze społeczne, kulturowe i gospodarcze regionu Azji i Pacyfiku ma charakter bardzo

złożony i wielowymiarowy. Powoduje to, iż przy powadzeniu badań nad bezpieczeństwem w tym

regionie świata należy pamiętać, że przenikają się tutaj tradycja i nowoczesność, konserwatyzm i

liberalizm, a obecnie na każdym kroku historia i wielowiekowa kultura wpływają i często warunkują

współcześnie zachodzące procesy ekonomiczne i polityczne.

Zróżnicowanie państw regionu Azji i Pacyfiku wyraża się niemal we wszystkich aspektach ich

funkcjonowania. Począwszy od zróżnicowania wielkości (terytorialnej i populacji), przez różnorodność

etniczną, religijną (w Azji Wschodniej reprezentowane są prawie wszystkie religie świata), ustrojową

(obok siebie funkcjonują monarchie konstytucyjne, republiki demokratyczne, państwa komunistyczne

i dyktatury wojskowe) i społeczną (poziom wykształcenia, oczekiwana długość życia), a skończywszy

na wskaźnikach ekonomicznych. Najbardziej homogeniczną grupę regionalną stanowiło pięć krajów,

które stworzyły ASEAN: Indonezja, Malezja, Filipiny, Singapur oraz Tajlandia (ASEAN-5. Jednak w

miarę rozszerzania tego ugrupowania zróżnicowanie pomiędzy członkami stale wzrastało. W

azjatyckim tyglu społeczno-gospodarczo-kulturowym, a także politycznym dostrzec można wiele

elementów, które potencjalnie mogą stanowić źródło niestabilności regionu i tworzyć zagrożenia dla

jego bezpieczeństwa.

3. Zróżnicowanie geograficzne

W stosunkach międzynarodowych region Azji i Pacyfiku może być wyróżniony według różnych

kryteriów, a określone państwo może być włączone do regionu lub wykluczone. Jednak odwołując się

do kryterium geograficznego, można wyodrębnić następujące subregiony:

 Azja Północno – Wschodnia, którą tworzą takie państwa, jak: Rosja, Japonia, Korea

Południowa, i Północna, Chiny i Tajwan (często do tego subregionu zalicza się Mongolię

 Azja Południowo – Wschodnia, której instytucjonalnym zwieńczeniem jest Stowarzyszenie

Narodów Azji Południowo – Wschodniej; obecnie ASEAN tworzy 10 państw: Brunei, Filipiny,

Indonezja, Kambodża, Laos, Malezja, Myanmar, Singapur, Tajlandia, Wietnam.

 Australia i Oceania

 Ameryka Północna, tj. USA, Kanada i Meksyk; specyfika położenia geograficznego tych

państw sprawia, że tylko część ich terytorium przylega do regionu Azji i Pacyfiku.

Region stanowi zwartą całość w sensie geograficznym, wykazując pewne cechy wspólne. Na

znacznej części obszaru panuje klimat monsunowy, z ciepłym latem i wyraźną koncentracją

opadów w półroczu letnim. Pod wpływem tego klimatu wykształcił się szczególny typ rolnictwa,

oparty na sztucznym nawadnianiu, tradycyjnie intensywny, nastawiony na uprawę ryżu jako

podstawowego zboża. Około 60% światowej produkcji tego zboża pochodzi z takich regionu, jak

Chiny, Indonezja, Tajlandia, Filipiny, Korea i Wietnam. Istotne znaczenie w gospodarce regionu –

zwłaszcza w Azji Południowo – Wschodniej – ma uprawa kauczuku i palmy oleistej. Natomiast w

Australii i Nowej Zelandii oraz Ameryce Północnej podstawowe zboże konsumpcyjne stanowi

pszenica, również Chiny są jej znaczącym producentem. Warunki naturalne i klimatyczne w

regionie Azji i Pacyfiku sprawiają, iż udział ziem uprawnych w ogólnym areale jest stosunkowo

niski, co powoduje intensywne użytkowanie nizin i dolin rzek, nadających się do sztucznego

nawadniania, z pozostawieniem rozległych lasów w obszarach górsko-wyżynnych. Niestety

sztuczne nawadnianie rozległych terenów oraz regulacja koryt rzecznych prowadzona, np. w

Chinach przyczyniają się do występowania olbrzymich powodzi, które niszczą pola uprawne,

dobytek tysięcy ludzi i często hamują rozwój gospodarczy prowincji. Ten stan rzeczy negatywnie

oddziałuje na poziom bezpieczeństwa ekologicznego i społecznego w niektórych krajach regionu

Azji i Pacyfiku (Indonezja, Chiny, Indie).

W badanym regionie występują bogate złoża ropy naftowej, gazu ziemnego i węgla

kamiennego, a także wielu innych zasobów mineralnych, lecz ich rozmieszczenie w

poszczególnych krajach nie jest równomierne. Znajdujemy tu państwa, takie jak Japonia czy

Korea Południowa, których rozwój gospodarczy jest uzależniony od importu podstawowych

surowców energetycznych, jak gaz ziemny i ropa naftowa, a także takie, które są jednostronnie

uzależnione od eksportu innych surowców, jak Malezja (cyna), czy Chiny (miedź). Najbogatszymi

i wszechstronnie wyposażonymi w zasoby naturalne państwami regionu są: Australia, Chiny,

Stany Zjednoczone i Rosja.

4. Zróżnicowanie kulturowo-polityczne

Azja jest często określana w literaturze mianem tygla kulturowo-etnicznego, w którym miesza

się wiele religii, systemów filozoficznych, tradycji. Dominują przede wszystkim konfucjanizm (jego

wpływy są widoczne w Chinach, Japonii, Korei Południowej, Singapurze, Hongkongu, na Tajwanie, a

także z jego przejawami można się spotkać w Indonezji, Malezji czy na Filipinach), shintoizm (obecny

głównie w Japonii), buddyzm (widoczny w Japonii, Chinach oraz Azji Południowo-Wschodniej,

Myanmarze, Kambodży, Laosie, Wietnamie, Tajlandii) oraz islam. Ponadto w regionie można się

również spotkać z przejawem taoizmu, hinduizmu oraz chrześcijaństwa (na Filipinach, w Australii i

Nowej Zelandii), chociaż to ostatnie odgrywa znacznie mniejszą rolę wśród społeczeństw regionu Azji

i Pacyfiku.

Duża różnorodność kulturowa, zróżnicowanie etniczne oraz doświadczenia historyczne

poszczególnych krajów badanego regionu wpłynęły na ukształtowanie się odmiennych systemów

politycznych, co ukazano w poniższej tabeli.

Tabela 1. Ustrój polityczny, dominująca religia i grupy etniczne w wybranych krajach z regionu Azji i

Pacyfiku w XXI wieku

Zróżnicowanie grup etnicznych zamieszkujących poszczególne kraje może w pewnych

warunkach prowadzić do powstania między nimi konfliktów. T.R. Gurr zauważa, iż jeżeli konkretna

grupa wspólnie ponosi straty/odnosi korzyści z tytułu systematycznego dyskryminowania innych grup

społecznych w celu promowania bądź obrony własnych interesów politycznych, to swoim

zachowaniem istotnie potęguje ryzyko wybuchu konfliktu etnicznego. R.H. Schultz wyróżnił trzy

długookresowe czynniki stymulujące konflikt etniczny. Pierwszy dotyczy natury suwerenności oraz

zakorzenienia (bądź też nie) nacjonalizmu w odpowiedzialności cywilnej czy odrębności etnicznej

stanowiących potencjalny punkt zapalny. Drugi dotyczy przekonania co do wpływu samostanowienia

na dążenia separatystyczne grup etnicznych. Trzeci natomiast wskazywał relacje pomiędzy

administracją rządową a przedstawicielami społeczności postkolonialnych jako potencjalne źródło

konfliktu etnicznego, zwłaszcza jeśli administracja jest uwikłana w korupcję i nielegalne interesy elit.

Poza wyodrębnionymi czynnikami długookresowymi Schultz rozróżnił także pięć czynników

krótkookresowych, które po zakończeniu zimnej wojny mogą stymulować powstawanie konfliktów

etnicznych: rozpad systemu dwubiegunowego, upadek Związku Radzickiego, oczekiwania co do

demokratyzacji, rosnąca świadomość międzynarodowa w obszarze praw człowieka oraz postęp w

globalnej komunikacji. Warto zauważyć, iż obserwacje prowadzone w krajach regionu Azji i Pacyfiku

pozwalają zidentyfikować przykłady konfliktów etnicznych, które stanowią zagrożenie dla

bezpieczeństwa politycznego oraz społecznego tych krajów, jak i całego regionu.

5. Zróżnicowanie społeczno-gospodarcze

W latach dziewięćdziesiątych XX wieku nadal obserwowano pozytywne zmiany gospodarcze

w regionie Azji Wschodniej i Pacyfiku. Transformację ekonomiczną przechodziły Tajlandia, Indonezja,

Malezja i Filipiny. Chiny stały się głównym mocarstwem po azjatyckiej stronie Pacyfiku, natomiast

Japonia popadła w długotrwały kryzys gospodarczo-społeczny, co osłabiło jej pozycję

międzynarodową. Azjatycki kryzys gospodarczy z lat 1997-1998 odbił się co prawda negatywnie na

kondycji gospodarek niektórych krajów badanego regionu (Korea Południowa, Malezja), lecz pomimo

to tempo wzrostu gospodarczego regionu Azji i Pacyfiku jest najwyższe w gospodarce światowej od

kilku dekad, jak również w XXI w. i oscyluje na poziomie 8,6%.

Przeniesienie perspektywy analizy na poziom poszczególnych krajów w regionie Azji i

Pacyfiku uświadamia jednak, iż nie stanowią one grupy homogenicznej ze względu na posiadany

potencjał ekonomiczny. Aby pokazać zróżnicowanie ich potencjałów , należy spojrzeć na tę kategorię

z perspektywy gospodarczej i społecznej. Warto zwrócić wagę a takie bazowe wskaźniki, jak ludność,

powierzchnia i dochód na jednego mieszkańca orz wartości charakteryzujące struktury

poszczególnych gospodarek.

Wykres….Wzrost gospodarczy w poszczególnych regionach świata w latach 1980-2007 (w %)

Szczegółowa analiza wartości dochodów per capita w państwach rozpatrywanego regionu

wskazuje, że możemy wskazać wśród nich wysoko rozwinięte gospodarki, USA, Australia, Japonia, w

których poziom tego dochodu przekroczył w 2007r. wartość 34 000 USD, państwa określane w

literaturze mianem azjatyckich tygrysów pierwszej i drugiej generacji, w których rozpiętość

dochodów na 1 mieszkańca mieści się w przedziale od 32 506 USD w Singapurze do 1503 USD na

Filipinach.

Przedstawione olbrzymie zróżnicowanie dochodów uzyskiwanych na 1 mieszkańca w

państwach regionu Azji i Pacyfiku wskazuje, iż ten wskaźnik nie może być traktowany jako jedyny

czynnik, który decyduje o ocenie potencjału rozwojowego danej gospodarki. Należy zatem poddać

analizie inne parametry ekonomiczne.

Interesująca w kontekście oceny potencjału ekonomicznego regionu Azji i Pacyfiku jest

analiza danych dotyczących wielkości produktu krajowego brutto w poszczególnych krajach z

podziałem na sektory – rolnictwo, przemysł i usługi. W tej grupie występują kraje typowo rolnicze, jak

i takie, w których rolnictwo nie jest sektorem dominującym. Do tych pierwszych możemy zaliczyć

Laos (45%), Kambodżę (34%), Papuę Nową Gwineę (42%) oraz państwa Oceanii, udział rolnictwa w

PKB w 2005r. był niższy niż przemysłu i usług.

Tabela. Ludność, powierzchnia i dochód na 1 mieszkańca w państwach regionu Azji i Pacyfiku.

Grupa państw „nierolniczych” nie jest jednorodna – w Chinach, Indonezji, Tajlandii i

Wietnamie przemysł i usługi w podobnym stopniu przyczyniają się do wytworzenia PKB; różnica w ich

udziałach nie przekracza 6 punktów procentowych. Natomiast w państwach wysoko rozwiniętych

regionu oraz w państwach określanych mianem azjatyckich tygrysów pierwszej generacji dominującą

rolę w tworzeniu dochodu narodowego odgrywa sektor usług, którego udział waha się w przedziale

od 89% w Hongkongu do 65% w Singapurze. Szczególna sytuacja występuje w tym ostatnim, co

niewątpliwie jest konsekwencją tego, że miasto Singapur jest jednym z największych na świecie

portów morskich, specjalizującym się w obsłudze kontenerów, a także azjatyckim centrum

bankowym i finansowym. Warto jednocześnie nadmienić, iż zmiany zachodzące w strukturach

gospodarek państw podlegających transformacji gospodarczej (Chiny, Indie, Rosja) oraz państw słabo

rozwiniętych (Wietnam, Laos, Kambodża) zwiększają szansę całego regionu na intensyfikację

procesów integracji ekonomicznej oraz tworzą trwałą podstawę do budowania wielopłaszczyznowych

powiązań z gospodarką światową.

Wykres…. Wzrost PKB w Azji w latach 2007-2010

Dotychczasowa analiza potencjału ekonomicznego państw regionu Azji i Pacyfiku

wskazuje na bardzo duże zróżnicowanie ich bazy rozwojowej, decyduje o możliwościach i tempie

rozwoju. Fakt kreowania wzrostu gospodarczego potwierdza tendencje, które wyraźnie wskazują, że

kraje wysoko rozwinięte czerpały już możliwości szybkiego wzrostu gospodarczego, w

przeciwieństwie do gospodarek rozwijających się i nowo uprzemysłowionych, które odnotowują

wysokie roczne wzrosty wartości realnego PKB.

W zakresie innowacji potencjał krajów Azji i Pacyfiku można analizować w dwóch

płaszczyznach – wielkości wydatków na badania i rozwój, mierzonych jako procent PKB oraz

wzajemnych relacji między wydatkami finansowanymi ze środków publicznych i prywatnych.

Natomiast w obszarze tworzenia odpowiednich warunków do działalności i rozwoju

przedsiębiorczości podstawowym wskaźnikiem oceny jest udział zaawansowanych technologii w

eksporcie ogółem. W tym obszarze można użyć stwierdzenia, że w bardzo wielu krajach Azji i Pacyfiku

eksport high-tech stanowi znaczną część eksportu dóbr przemysłowych. Liderem regionu jest

Singapur, w którym w 2003roku eksport był zdominowany przez „wysokie technologie”, a jego

wskaźnik wynosi więcej niż 70%. Kolejnymi krajami były Malezja i Filipiny, a ich eksport high-tech

przekraczał 60%. Należy także zauważyć, iż w dwunastu spośród dwudziestu jeden gospodarek APEC

udział zaawansowanych technologii w eksporcie jest wyższy niż w krajach OECD, co może świadczyć o

wysokiej konkurencyjności i innowacyjności gospodarek, a także potencjalnej zdolności do dalszego

Zróżnicowanie pomiędzy państwami regionu Azji i Pacyfiku widoczne jest także w

odniesieniu do poziomu rozwoju społecznego mierzonego wskaźnikiem HDI, który obok aspektów

gospodarczych (PKB per capita) uwzględnia także czynniki pozaekonomiczne, w tym przewidywaną

długość życia w chwili narodzin, odsetek osób dorosłych potrafiących czytać i pisać (określany jako

procent populacji powyżej 15 roku życia) oraz dostęp do edukacji (przy uwzględnieniu wskaźnika

piśmienności i liczby lat trwania nauki).

państwa klasyfikowane jako wysoko rozwinięte – Australia, Japonia, USA, Nowa Zelandia, Hongkong,

Singapur, Korea Południowa, Brunei, Malezja i Rosja dla których wskaźnik HDI osiąga wartości od

0,802 do 0,962. Osiem pozostałych państw ma HDI w przedziale od 0,530 do 0,781, co pozwala

zaliczyć je do krajów średnio rozwiniętych. Warto jednak zauważyć, iż pomiędzy 1997r. a 2005r.

indeks HDI wzrósł we wszystkich państwach regionu Azji i Pacyfiku, a największy przyrost zanotowały

Rosja, Malezja, Laos i Chiny. Szczególną uwagę należy poświęcić Malezji i Rosji, których wzrost

indeksu HDI w analizowanym okresie pozwolił im przejść z grupy krajów średnio rozwiniętych do

krajów wysoko rozwiniętych.

Fakt, iż aż osiem spośród analizowanych państw regionu Azji i Pacyfiku zalicza się do grupy krajów

średnio rozwiniętych, mógłby dowodzić, że kraje te znajdują się na zbliżonym poziomie rozwoju

społecznego. Tymczasem szczegółowa analiza wartości HDI wskazuje relatywnie duże różnice w tej

grupie – pomiędzy pierwszą Tajlandią a ostatnia Papuą Nową Gwineą różnica w wielkości HDI wynosi

0,251, co przy brakujących Tajlandii 2 setnych do zakwalifikowania do grona państw rozwiniętych jest

znaczna rozpiętością. Z jednej strony – jak zostało to już wykazane powyżej – przyczyną jest znaczna

różnica w poziomie PKB per capita. Przykładem tego jest choćby sytuacja Wietnamu, który ma

podobne wskaźniki dotyczące długości życia i stopnia analfabetyzmu jak Malezja, jednak ze względu

na znaczenie niższy poziom PKB per capita osiąga HDI właściwe dla państw średnio rozwiniętych.

Tabela…Wybrane wskaźniki rozwoju społecznego dla państw regionu Azji i Pacyfiku w latach 2000-

2007

Z drugiej jednak strony równie istotne są różnice w pozostałych kategoriach – w Rosji przewidywane

trwanie życia jest ponad 10 lat dłuższe niż w Papui Nowej Gwinei, a liczba analfabetów o 43 punkty

procentowe mniejsza. Dodatkowo należy podkreślić, iż słabo rozwinięte państwa Oceanii również

charakteryzują się niskimi wskaźnikami rozwoju społecznego.

Stan rozwoju społecznego może być również oceniany na podstawie wielkości ubóstwa,

co odzwierciedla wskaźnik HPI, który został wprowadzony w 1997roku. Wskaźnik rozwoju HDI i

wskaźnik ubóstwa HPI bazują na pomiarze żywotności, wiedzy i standardu życia. HPI odzwierciedla

kierunki poziomu rozwoju społecznego i wskazuje istniejące obszary zacofania. Wielowymiarowość

wskaźnika ubóstwa pozwala zidentyfikować największe skupiska biedy w ramach danego regionu czy

też wewnątrz poszczególnych krajów.

Tabela…Wskaźnik ubóstwa HPI-1 w wybranych krajach rozwijających sę regionu Azji i Pacyfiku w

latach 1997-2005

Wskaźnik HPI-1 analizowany w wybranych krajach rozwijających się regionu Azji i Pacyfiku wskazuje,

iż poziom ubóstwa jest także bardzo zróżnicowany. W latach 1997-2005 wartość tego wskaźnika

spadła we wszystkich krajach regionu, a największy spadek odnotowano w Wietnamie, Indonezji,

Tajlandii oraz Chinach, co wiązało się z transformacją gospodarczą oraz modernizacją techniczną tych

krajów. Wyjątek stanowi natomiast Papua Nowa Gwinea, w której poziom ubóstwa wzrósł z 27,8 do

40,3.

PODSUMOWANIE

Bezpieczeństwo jako istotna kategoria stosunków międzynarodowych podlega ewolucji od

zakończenia zimnej wojny. Pod wpływem procesów globalizacji oraz rosnących współzależności w

gospodarce światowej pojawiły się nowe zagrożenia, które spowodowały, iż przedmiotem analizy

objęto nie tylko kwestie militarne i polityczne, lecz także ekonomiczne, ekologiczne i społeczno-

kulturowe.

Wielopłaszczyznowe zróżnicowanie państw regionu Azji i Pacyfiku stanowi bardzo istotne

zagrożenie dla bezpieczeństwa zarówno w wymiarze regionalnym, jak i globalnym. Jest również

ogromnym wyzwaniem dla rządów poszczególnych krajów oraz organizacji międzynarodowych, które

powinny podjąć wielostronną współpracę, aby zapobiec szerzeniu się ubóstwa i dalszemu

zróżnicowaniu rozwojowemu. W przeciwnym razie region Azji i Pacyfiku stanie się „tykającą bombą”,

która wybuchnie w najmniej spodziewanym momencie.

źródła:

Red. Zbiorowa,Bezpieczeństwo międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku. Wybrane zagadnienia, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010.